«Сахалыы остуол оонньууларын нөңүө

оҕо толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыы»

Яковлева Айталина Петровна

Маар-Күөл «Кэнчээри» о5о саадын иитээччитэ

 

     О5о талаана дьоҕура арыллан бэйэтин кыаҕар толору эрэллээх, олоххо инники куөҥҥэ сылдьар, ыарахантан толлубат буола улаатарыгар төһуу кууһунэн эбии үөрэхтээһин улэтэ буолар. Детсадпытыгар оҕону сайыннарар биэс хайыскаҕа  сөп түбэһиннэрэн араас эбии дьарыктар улэлииллэр. Ол курдук дуобат куруһуога «Дуобат хонуутунан айан»,   «Сахалыы остуол оонньуулара», вокальнай  «Ырыаһыт ымыылар», уруһуй  «Уран тарбахчааннар». О5олорбут араас таһымнаах ырыа-үҥкүү, дуобат, хабылык, уруһуй куонкурустарын, күрэхтэһиилэрин хаһаайыттара, лауреаттара, дипломаннара.

     Оҕо сааска киһи оонньоон үөрэнэр, сайдар кэмэ. Оҕолор сүрүн дьарыктарынан оонньуу буолар. Ханнык баҕарар оонньуу иитэр-үөрэтэр ис хоһоонноох. Оҕо 5-6 сааһыгар өйугэр иҥэриитэ, оҥорон көруутэ, өйгө тутуута, болҕомтото, өйдүүр дьоҕура оонньууннан сайдар.

     Билиңңи оҕо компьютер, телевизор иннигэр элбэхтик олорор. Бэлэм информацияны ыла үөрэммит оҕо толкуйдуур, айар дьоҕура сыппыыр. 

     «Сахалыы остуол оонньуулара» диэн дьарыгы улэлэппитим хаһыс да сыла буолар.Бу дьарык о5о5о олус элбэ5и биэрэр. Ол курдук тарбах былчыҥнарын, өйдүүр дьоҕуру сайыннарар, болҕомтону түмэргэ, түргэн, сымса  буоларга иитэр, иҥэрэр.Ону таһынан тулуурдаах, дьулуурдаах буолуутун көҕулуур, санаатын этэ, ылсыбыт улэтин тиһэҕэр тиэрдэ үөрэнэригэр көмөлөөх.  Сахалыы остуол оонньууларын иллэҥ кэмҥэ уонна анал дьарык быһыытынан ыытыахха сөп.  Сахалыы остуол оонньуута өбүгэбит культуратын сорҕото буолар.  Спорт ветерана, энтузиаст учуутал А.И. Донской-Саха бары таптыыр дьарыгын ыал аайы ыҥыран киллэрэргэ туруулаһан турунар. Ордук дьулуһан, оҕо аймахха тэнитэргэ өйун, сурэҕин улэлэтэр. Кырдьаҕас педагог: бу оонньуулар-саха төрүт культуратын ситимигэр сиэтиллэн былыр былыргыттан кэлбиттэрин ыйар.Педагогическай наука кандидата Ноговицын Виктор Петрович төрут өбүгэлэр оонньуулара: хабылык, хаамыска оонньооччу киһи доруобуйатыгар улахан суолталааҕын туһунан ыйбыта. Ордук киһи хаана түргэнник эргийэригэр, сытыы, сымса буоларыгар. Чугаһы, ырааҕы мындырдаан көруугэ киэҥ кэскилин бэлиэтээбитэ.    

         Биллиилээх педагог Б.Б. Никитин: «Оҕону төһөнөн эрдэ өй, остуол оонньуутугар угуйаҕын да, кини соччонон сытыы, имигэс өйдөөх, билбитин сатаан олоххо туһанар, инникитин өтө көрөр кыахтаах дьиҥнээх урдук интеллектээх киьи буола улаатар» диэн эппитэ.

Оҕону норуот оонньууларынан иитии олус элбэх туһалааҕын улуу педагогтар Г.Н.Волков, Е.И. Тихеева, А.П. Усова уо.д.а. улэлэригэр ыйыллар.

Сахалыы остуол оонньуутугар оҕону уөрэтии.

Оҕону оонньууга үөрэтэр бастакы хардыылар

• Оонньуон баҕарар кэмин мүччү тутума. Оҕо оонньуон баҕарбат буоллаҕына модьуйумаҥ. Баҕата суох оҕо оонньоон оҕо ситиһиилэммэт.

• Биир сырыыга элбэҕи оонньотумаҥ. Кыра оҕо улэлиир дьоҕура өссө сайда илик, кини биир дьарыгынан уһуннук дьарыктаммат.

• Оонньууну чэпчэки эрчиллиилэртэн саҕалааҥ. Туох барыта кыраттан саҕаланар.

• Эйгэни тэрийии, сахалыы остуол оонньуутун муннуга.

 

Сыала:

• Сахалыы остуол оонньууларын нөҥүө оҕо толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыы (тутан-хабан, наардаан, тэҥнээн, холоон...).

Соруга:

• О5о этэ-сиинэ, өйө сайдар уратытын учуоттаан сахалыы остуол оонньууларын билиһиннэри.

• Бэйэтин өбүгэтин оонньуутун кытта билиһиннэрии, интэриэһи үөскэтии.

• Хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ сахалыы остуол оонньууларын пропагандалааһын.

• Сахалыы остуол оонньууларын оҕо бэйэтэ баҕа өттунэн оонньуурун ситиһии.

Улэ тумугэ:

• О5о сэҥээриитин урдэтэр сыалтан, араас таһымнаах курэхтэһиилэри тэрийии.

• Оҕолор, төрөппүттэр сахалыы остуол оонньууларын сэҥээриилэрэ урдээтэ.

• Оҕолор оонньуур техникалара лаппа урдээтэ.

Сахалыы остуол оонньуулара

Тырыыҥка.

     Тырыыҥка тутум уһуннаах, испиискэ маһыгар маарынныыр синньигэс буолар. Аҥар илиигэ сөпкө бобо тутуллар ахсааннаах. Биир тырыыҥка төбөтун токурутан, ньуоска гыналлар. Оонньооччу тырыыҥканы хаҥас ытыһынан остуол урдугэр туруору тутар,  уҥа ытыьын тырыыҥка урдугэр ууран баран, эмискэ ыһыктар. Тырыыҥка остуолга ыһылла туһэр. Туспа сытар тырыыҥканы саҕалааччы бэйэтэ хомуйан ылар. Баттаһа туспут тырыыҥканы ньуосканнан өйөөн-убаан соһон ылар. Атын маһы хамсатта да, бу киһи тохтуур, уочараттаах киһи оонньуур. Тырыынка бутуөр диэри оонньуу салҕанан бара турар. Элбэҕи ылбыт оонньооччу хотор. Манна мээнэ долгуйан салҕалаабат, чуолкай туттуулаах, кыраҕы харахтаах, сэрэхтээх, тулуурдаах киһи кыайар.

Хабылык.

     Хабылык маһа 16 см уһун, 9 см кэтит, 4мм халыҥ буолар. Ахсаана 30 устуука. 2 мунуутэ оонньонор. Оонньооччу хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат, илиитин көхсугэр түһэрэн ылар. Өссө биирдэ быраҕаат, чопчу биир хабылыгы харбаан ылыахтаах.  Бутэһик биэс хабылык хааллаҕына барытын хабан ылан баран  биири ылар, эбэтэр эмиэ биири эрэ хабан ылыахтаах. Бутэһик ус хабылык хааллаҕына эмиэ уһуөннэрин  хабан ылан баран биири ылар, эбэтэр биири эрэ ылар. Бутэһик хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат,  ылгын чыкыйа уонна аата суох тарбахтар ыккардыларыгар кыбытан ылыахтаах. Икки мунуутэ бутуөр диэри оонньонор, элбэҕи ылбыт бастыыр. Киһи илиитэ, тарбаҕа имигэс, чуолкай хамсаныылаах буола сайдар.

Хаамыска.

 Хаамыскалары кытаанах мастан 1,5-2см өруттээх 5 кубик оҥоһуллар. 2 мүнүүтэ оонньонор. Ким элбэх очко ылбыт хотор.

Маҥнайгы партия: оонньооччу хаамысканы оргууй а5ай тар5ата быра5ар. Биири талан ылан өрө быраҕар уонна туһуөн иннинэ атыттары биир-биир хомуйан ылар. Оонньооччу хабан ылбыт хаамыскатын атын ытыһыгар хомуйара көҥуллэнэр.

Иккис партия:хаамысканы өрө быраҕаат, атыттары иккилиинэн хомуйан ылаллар.

Уһус партия: туөрт хаалбыт хаамыскаттан уһун биирдэ, биири туспа харбаан эбэтэр  ылыллар. Маҥнай биири, онтон уһун охсон ылыахха эмиэ син.

Төрдус партия:биири өрө быраҕаат, атыттарын биирдэ харбаан ылыллар.

Бэһис партия: биэс хаамысканы өрө быраҕан баран,  илии көхсугэр туһэрэн ылыллар, иккиһин быраҕаат барыларын ытыска туһэриллэр.

Хаамыскаһыт тарбаҕа  имигэһин, хапсаҕайын таһынан тургэнник хамсанар, сытыы-сымса буолуохтаах.

Тыксаан.

1см кэриҥэ суон талаҕы 1,5-2см уһун гына кэрчиктээн баран ортотунан хайыталлар. Маннык 50-60 тыксаан оҥоһуллар. Хас да киьи остуол тула олорон оонньуур. Тыксааны биир ытыска мунньан баран остуол үрдүгэр ыһаллар, онуоха мас умса-тиэрэ, урут-урдугэр түһэр. Куппут киһи бастаан икки баттаһа туспуту ылар, умса сытар тыксааны умса сытарынан, тиэрэ сытары- тиэрэнэн “ытыалыыр”. Таптаҕына уонна атыны хамсаппатаҕына, таппыт тыксаанын ылар, салгыы оонньуур. Сыыста эбэтэр атын тыксааны хамсатта да тохтуур, уочараттаах киһи эмиэ саҥа кутан, оонньоон барар. Тыксаан бутуөр диэри итинник оонньонор. Бүтэһигэр оонньооччулар ылбыт мастарын иккилиинэн остуолга быраҕан иһэллэр, ордон хаалбыт тыксааннаах киһи кыайар. Оонньуу кыраҕы, бэргэн буоларга, тарбах кууһун сатаан туттарга уөрэтэр.

Баайа (Дугда).

     Баайаны оҥорорго куб маһы ортотунан ууттээн баран, харандаас суонун саҕа уһуктаах, кубтан сантиметр саҕа чорбойон быга сылдьар гына мас кыһаллар уонна, туллан туспэтин диэн, силимнээн кэбиһэллэр.  Баайаны куөрчэх курдук эргитэҕин уонна остуолга ыһыктан кэбиһэҕин. Оччоҕо балайда эргийэн баран, биир ойоҕоһунан иттэнэ туһэр. Баайа түөрт өттугэр араас бэлиэлэр бааллар: кириэс, 3 кэрдиис, 5 кэрдиис, ойбон. Кинилэр бары тус-туспа суолталаахтар. Оонньооччулар бары уон биирдии тырыыҥка маьы уллэстэллэр. Ол аата «баайдара уптэрэ» дэнэр. Баайаны эргитэр бастакы киһи кытыйа иһигэр «баайыттан үбүттэн» биир эбэтэр хас да маһы ууруохтаах. Оччоҕо атын оонньооччулар эмиэ, хас мас ууруллубутунан көрөн, соччо «баайы убу» кытыйаҕа угаллар. Бастакы оонньооччу баайаны икки ытыһыгар кыбытан эргитэн-эргитэн баран остуолга ыһыктан кэбиһэр. Баайа эргийбэхтээн иттэнэ түһэр. Онно туспут ойоҕоһугар ус кэрдиис баар буоллаҕына, оонньооччу кытыйа иһиттэн 3 маьы ылар. Оттон кириэс туспут буолла5ына, 3 маһы ылар. Кириэс туспут буоллаҕына, 3 маһы ол кытыйаҕа бэйэтиттэн уурар. Ойбон өттунэн түспүт буоллаҕына, 7 маһыэмиэ бэйэтиттэн кытыйаҕа уурар. Биэс кэрдиистээх өттүнэн тустэҕинэ, кытыйаҕа баар маһы барытын ылыахтаах. Баайаны куну утары эргитиллиэхтээх. Оонньооччу баайаны биирдэ эргитиэхтээх уонна сүүйдүн да сууйбэтин, атын оонньооччуга биэрэн иһиэхтээх. Өскөтун, биир эмэ оонньооччу табыллан, кытыйа иһигэр баар маһы барытын ыллаҕына, саҥа оонньуу саҕаланар, эмиэ бары ол кытыйаҕа “баайдарыттан-уптэриттэн” угуохтаахтар.

 

 

Күүгүнэй.

     2-3 мм халыҥнаах. 20-чэ мм кэтиттээх. 70-80 мм уһуннаах тымтыгы ортотунан туора икки кытыытынан курдаттыы ууттууллэр. Үүттэринэн сөбүгэр суон 50-ча см уһуннаах сабы угаллар. Сап төбөтун холбуу баайаллар.

     Быа аҥар төбөтунхаҥас илии эрбэҕэр иилэн, иккис төбөтун уҥа илииортоку тарбаҕар кэтэрдэн баран, быаны мөлтөтө-мөлтөтө ууннары тардыалыыллар. Оччоҕо сап төптөру-таары хатыллан тымтыгы эргитэр, араас дорҕоонноох тыастар тахсаллар.

     Күүгүнэйи дэбигис эргиппит уонна киһи сэргиир араас дорҕооннорун таһаарбыт оҕо хайҕанар.

Күөрчэх ытыйыы.

     Халыҥ тымтыгы төгүрүччү кыһаллар. Ортотунан курдаттыы үүттууллэр. Үүккэ ытыйарга (эргитэргэ) сөптөөх тутаах угаллар. Тутаах аллараа өттун чочулаан кыһаллар. Оонньооччулар куөрчэхтэрин угун икки ытыстарыгар кыбытан баран, бары ытыйаллар уонна остуол урдүгэр тэҥҥэ ыһыктан кэбиһэллэр.  Күөрчэх атаҕар тура түһээт, эргийбитинэн барар. Охтубакка уһуннук эргийбит күөрчэхтээх кыайар.

Ситии быаны эрийии.

     Бу оонньууга икки киһи утарыта тураллар, икки өттүгэр мастаах быалаахтар. Хамаанда бэрилиннэҕинэ быаларын мастарыгар эрийэллэр. Ким түргэнник быа ортотугар баар бэлиэҕэ тиийбит кыайар.

 

Ыытар үлэм тумугэр тирэҕирэн 5-6 саастаах о5ону хабылыкка үөрэтэр

эрчиллиилэри бэлэмнээтим.

 

• Хас биирди эрчиллиилэри холкутук тыынан, ыксаабакка оҥоһуллар.

• Оҕо сайдыытын көрөн уустугурдан иһиэххэ сөп.

• Оҕо хамсаныылары бэйэтин кыаҕынан, сөптөөх темпэнэн оҥорор.

 

Судургу эрчиллиилэр.

• Оҕо хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат хабылыгы харбаан ыларга эрчиллэр.

• Оҕо биир хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат, илиитин көхсугэр туьэрэн ыларга эрчиллэр.

• Оҕо биир  хабылыгы ытыһыгар ууран баран өрө быраҕаат, илиитин көхсугэр туьэрэн ылар. Өссө биирдэ быраҕаат, чопчу хабылыгын харбаан ыларга эрчиллэр (о5о сатыырынан хабылык ахсаанын элбэтэн иһиллэр).

• Оҕо биир хабылык хааллаҕына ылгын чыкыйа уонна аата суох тарбахтар ыккардыларыгар кыбытан ыларга эрчиллэр.

 

• көрүңнэрэ.

• Ким түргэнник бутэр.

• 2 мүнүүтэҕэ оонньооһун.

• Утарыта оонньооһун.

• Хомуур хабылык.

• Иитээччини кытта утарыта оонньооһун (3-5 о5о).

Төрөппуту кытта улэ.

•  Сахалыы остуол оонньууларын оҥотторуу.

• Төрөппуттэргэ мастер-класс көрдөруу.

• Араас таһымнаах курэхтэри детсад иһинэн ыытыы.

​

Түмүк.

     Кыра оҕолору хабылыкка, хаамыскаҕа эрчийэргэр судургу эрчиллиилэртэн саҕаланар.  Биир тиэмэни хас да дьарык устата ыыттахха оҕо ордук өйдүүр, ылынар. Эрчиллии уһун бириэмэҕэ барар. Аҕыйахта эрчиллии туһаны биэрбэт, сылы сыллаан эрчийиэххэ наада. Хас дьарык аайы саҥа оонньууну (тыксаан, тырыыҥка) киллэрэн оҕону сэҥээрдиллэр. Оҕо сэҥээриитин үрдэтэр сыалтан, араас таһымнаах курэхтэһиилэри ыытыахха сөп. Бу маннык сыал-сорук  туруоран дьарыктаннахха, сахалыы остуол оонньууларын нөҥуө оҕоҕо толкуйдуур, өйдүүр дьоҕурун сайыннарыахха сөп.